Η γυναίκα ντετέκτιβ: από την λογοτεχνία στον κινηματογράφο και την τηλεόραση – I

Της Νίνας Κουλετάκη

Όταν μιλάμε για αστυνομικό μυθιστόρημα και, ιδιαίτερα, για τον χαρακτήρα του ερευνητή του εγκλήματος, ο νους μας σχηματίζει την εικόνα ενός σκληροτράχηλου, λίγο αγροίκου αστυνομικού, ιδιωτικού ή μη, έξυπνου και –ενίοτε- παραβατικού. Κι αυτό είναι σωστό, τουλάχιστον για την πλειοψηφία των έργων της αστυνομικής λογοτεχνίας. Η γυναίκα σ’ αυτά μπορεί να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, συνήθως όμως θα είναι η βοηθός, η μοιραία γυναίκα ή το θύμα. Κι όμως: ήδη από την εμφάνιση του είδους στη λογοτεχνία, είχαμε γυναίκες-ερευνήτριες του εγκλήματος. Και γι αυτές θα μιλήσουμε απόψε εδώ και συγκεκριμένα γι αυτές που μεταφέρθηκαν με –περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία – στον κινηματογράφο και την τηλεόραση.

Όπως ισχύει και για τους άνδρες συναδέλφους τους, οι γυναίκες ντετέκτιβ ανήκουν σε τέσσερις αρχετυπικές κατηγορίες, με κάμποσες υποδιαιρέσεις. Έχουμε την ερασιτέχνιδα ντετέκτιβ, την ιδιωτική αστυνομικό, την αξιωματικό της αστυνομίας και την ιατροδικαστή ή αναλύτρια αποδεικτικών στοιχείων. Κι ακόμα έχουμε γυναίκες ντετέκτιβς που ανήκουν στον κλήρο, ή είναι κυβερνητικοί πράκτορες ή ακόμα αυτές που παίζουν το ρόλο του ερευνητή στα μεσαιωνικά αστυνομικά μυθιστορήματα.

Αν και οι γυναίκες συγγραφείς κυριάρχησαν επί μακρόν στο είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας, οι περισσότερες από αυτές επέλεξαν –κατά κανόνα- άντρα για το ρόλο του ντετέκτιβ στα βιβλία τους: η Agatha Christie τον Hercule Poirot, η Dorothy Seyers τον Λόρδο Peter Wimsey, η Ruth Rendell τον Επιθεωρητή Wexford, η Ngaio Marsh τον Sir Roderick Alleyn.

Όταν η C.A. Barnett έκανε έρευνα για τη συγγραφή του έργου της Mystery Women: An Encyclopedia Of leading Women Characters In Mystery Fiction, καταχώρισε σχεδόν 400 κείμενα, διηγήματα και νουβέλες, γραμμένα από το 1860 μέχρι το 1979, στα οποία ο βασικός ερευνητής ήταν γυναίκα. Μόνο 11 από αυτά είχαν γραφεί πριν το 1900.

Από την έρευνα αυτή προέκυψε ότι η πρώτη γυναίκα ντετέκτιβ στην ιστορία του είδους, ήταν η Mrs G, η οποία εμφανίστηκε το 1864, στο διήγημα του Andrew Forrester Jr, The Female Detective. Καθώς επρόκειτο για ρηχό και επιφανειακό χαρακτήρα, για τον οποίο ο συγγραφέας δεν έδινε σχεδόν κανένα στοιχείο, παρέμεινε μια μάλλον ανώνυμη φιγούρα, γεγονός που μας οδηγεί να θεωρούμε άλλον ως δημιουργό της πρώτης γυναίκας ντετέκτιβ.

Ο Wilkie Collins, αν και δεν ήταν ο πρώτος που έγραψε αστυνομική νουβέλα, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε γυναίκα στο ρόλο του ντετέκτιβ ή, έστω, στο ρόλο του ατόμου που ερευνά και εξιχνιάζει το έγκλημα, σκιαγραφώντας ολοκληρωμένο χαρακτήρα. Πρόκειται για τη Valeria Brinton, ηρωίδα της νουβέλας του Colins The law and the lady (1875). Η πλοκή του έργου έχει να κάνει με τον γάμο της Valeria και τις υποψίες της για το παρελθόν του συζύγου της. Μέσα από τις έρευνές της, ανακαλύπτει ότι ο σύζυγός της είχε δικαστεί για τη δολοφονία της πρώτης του συζύγου με δηλητήριο και απαλλάχτηκε μόνο λόγω μη ισχυρών αποδείξεων. Μέσα από μια σειρά γεγονότων η Valeria θα αποκτήσει τη συζυγική ευτυχία, καθώς θα καταφέρει να αποδείξει την αθωότητα του άνδρα της.

Αν και η νουβέλα αυτή του Collins είχε στόχο να καυτηριάσει το δικονομικό σύστημα της Σκωτίας, την απαλλαγή με την ετυμηγορία της μη απόδειξης και την καταστροφή που αυτό επέφερε στις ζωές των ανθρώπων λόγω της υποψίας που βάραινε επάνω τους και τους ακολουθούσε μέχρι τέλους, εντούτοις κατάφερε κάτι πρωτοποριακό για την εποχή της. Μιλάμε για τη βικτωριανή Αγγλία, όπου η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως ένα αδύναμο, εύθραυστο πλάσμα, χρήζον προστασίας και ανίκανο να πάρει πρωτοβουλίες. O Collins, ίσως και λόγω των αντισυμβατικών προσωπικών του σχέσεων, μπορούσε να διακρίνει τη δύναμη και την αποφασιστικότητα μιας γυναίκας και να εκτιμήσει το κοφτερό της μυαλό.

To 1878, η Anna Katherine Green, με τη δημοσίευση του The Leavenworth Case, γίνεται η πρώτη γυναίκα που συγγράφει αστυνομικό μυθιστόρημα και, μάλιστα, με γυναίκα ερευνήτρια, την Amelia Butterworth.

Μια, ακόμη, πρωτοπόρος γυναίκα ντετέκτιβ, ήταν η Loveday Brooke, χαρακτήρας που δημιούργησε η Catherine Louisa Pirkis, και οι περιπέτειες της οποίας ξεκίνησαν το 1894, μέσα από δημοσιεύσεις στο περιοδικό της εποχής Ludgate Magazine.

Ταυτόχρονα με την εκδήλωση του πρώτου κύματος του Κινήματος για την Απελευθέρωση των Γυναικών (τέλη 18^ου αιώνα μέχρι το 1920), αυξάνει και ο αριθμός των θηλυκών ντετέκτιβ. Ανατρέχοντας στην εγκυκλοπαίδεια της Barnett, διαπιστώνουμε ότι οι περισσότερες ερευνήτριες του εγκλήματος είναι εργαζόμενες και, μάλιστα, σε επαγγέλματα απαιτητικά που προϋποθέτουν σπουδές: γραμματείς, νοσοκόμες, δασκάλες, ακόμα και αρχαιολόγοι ή δημοσιογράφοι. Στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 εμφανίζεται μια νέα γενιά γυναικών ντετέκτιβ: μοντέρνες και ζωηρές, συχνά βρίσκουν τη λύση του εγκλήματος με τη βοήθεια των συζύγων ή των εραστών τους. Ενδεικτικά αναφέρω το δημοφιλές ζευγάρι των Nick και Nora Charles, από την πένα του Dashiell Hammett και τους Tommy και Tuppence Beresford της Agatha Christie.

Με την πάροδο του χρόνου η γυναίκα ντετέκτιβ συναντάται όλο και συχνότερα στην αστυνομική λογοτεχνία. Είναι ίση με τον άντρα και –ενίοτε- σκληρότερη από αυτόν. Επίσης είναι σέξυ και έχει λάβει αξιόλογη μόρφωση. Είναι ερασιτέχνις, επαγγελματίας αστυνομικός (ιδιωτική ή μη), επιστήμων.

Ας δούμε, πιο αναλυτικά, μερικούς τύπους γυναικών ντετέκτιβ.

Η ερασιτέχνις ντετέκτιβ

Το πρώτο όνομα που μας έρχεται στο νου σ’ αυτή την κατηγορία είναι, φυσικά της Miss Jane Marple, της ηρωίδας της Κυρίας του Εγκλήματος, Agatha Christie. Πρόκειται για μια ηλικιωμένη ανύπαντρη, γλυκιά κυρία που ζει στο ειδυλλιακό χωριό του St Mary Mead. Εκ πρώτης όψεως δεν είναι παρά το στερεότυπο της περίεργης, κουτσομπόλας, αγγλίδας γεροντοκόρης όμως, καθώς το μυστήριο προχωρά, ο αναγνώστης ανακαλύπτει την οξυδέρκειά της και τη βαθειά της γνώση της «ανθρώπινης φύσης». Καθώς δεν αποτελεί επικίνδυνη ή απειλητική φιγούρα, ο δολοφόνος δεν την λαμβάνει υπόψη, θα λέγαμε πως –τις περισσότερες φορές- δεν την βλέπει καν. Εκείνη όμως, περνώντας ουσιαστικά απαρατήρητη, καταφέρνει να συνθέτει με επιτυχία τα κομμάτια του παζλ και να λύνει το γρίφο. Η Miss Marple πρωταγωνιστεί σε 12 μυθιστορήματα της Agatha Christie ενώ εμφανίζεται και σε διάφορες συλλογές διηγημάτων. Πρώτη της εμφάνιση ήταν το 1927, στη συλλογή διηγημάτων της Agatha Christie Η Λέσχη της Τρίτης (The Tuesday Night Club).

Οι υποθέσεις της Miss Marple έχουν μεταφερθεί με επιτυχία τόσο στον κινηματογράφο, όσο και στην τηλεόραση. Την παρατηρητική ηλικιωμένη δεσποινίδα έχουν ερμηνεύσει η Margaret Rutherford και η Angela Lansbury στον κινηματογράφο, ενώ οι Joan Hickson, Geraldin McEwan και Julia McKenzie στις τηλεοπτικές μεταφορές των βιβλίων.

Από την πένα της Agatha Christie ξεπήδησαν άλλες δύο γυναικείες φιγούρες ερευνητριών του εγκλήματος που, όμως, δεν είχαν την εμβέλεια της Miss Marple. Σε επτά μυθιστορήματα με κεντρικό ήρωα τον Ηρακλή Πουαρώ, εμφανίζεται η πρώτη από αυτές, η Ariadne Oliver, φίλη του Πουαρώ και συγγραφέας ιστοριών μυστηρίου, επίμονη και συχνά ακολουθώντας λάθος δρόμο, καταλήγει να βοηθά τον Πουαρώ στην επίλυση του μυστηρίου. Η Ariadne Oliver εμφανίστηκε σε κάμποσα επεισόδια της μακρόβιας τηλεοπτικής σειράς «Πουαρώ».

Η δεύτερη είναι αυτή που αναφέραμε και πιο πάνω, η Tuppence Beresford η οποία, μαζί με τον σύζυγό της Tommy επιλύουν μυστήρια, σε μια σειρά μυθιστορημάτων και διηγημάτων. Η πρώτη της εμφάνιση έγινε το 1922 στο βιβλίο Thesecretadversary, ενώ το 1929 εμφανίστηκε στην κινηματογραφική του μεταφορά σε βωβή ταινία. Η ηθοποιός Francesca Annis υποδύθηκε την Tuppence στην σειρά Partners in Crime (1983-1984).

Μια άλλη ερασιτέχνις ερευνήτρια δημιουργήθηκε από την πένα του μεγάλου συγγραφέα του είδους Dashiell Hammett. Πρόκειται για την Nora Charles, σύζυγο του συνταξιούχου ντετέκτιβ τoυ Πρακτορίου Πίνκερτον, Nick Charles. H Νora εμφανίζεται στο βιβλίο του Hammett The thin man, το οποίο έγινε ταινία με την Myrna Loy στον ρόλο της Nora. Ακολούθησαν άλλες πέντε ταινίες και μια τηλεοπτική σειρά. Ένα remake της πρώτης ταινίας αναμένεται μέσα στο 2015.

Θα ολοκληρώσουμε την πρώτη κατηγορία με την Jemima Shore, δημιούργημα της συγγραφέως Antonia Fraser που πρωταγωνιστεί σε δέκα μυθιστορήματα. Η Jemima είναι δημοσιογράφος και ερασιτέχνις ντετέκτιβ. Τα μυθιστορήματα της Fraser έγιναν δύο τηλεοπτικές σειρές, με την Maria Aitken στον ρόλο της Jemima στην πρώτη από αυτές (Quiet as a nun – 1978) και την Patricia Hodge στην δεύτερη (Jemima Shore Investigates – 1983).

 

Η ιδιωτική ντετέκτιβ

Στον αντίποδα της Miss Marple βρίσκεται η Phryne Fisher, πλούσια κληρονόμος, η οποία εγκαταλείπει την υψηλή κοινωνία του Λονδίνου για να επιστρέψει στον τόπο καταγωγής της, την Μελβούρνη της Αυστραλίας, όπου ξεδιαλύνει κλασικά whodunit μυστήρια, υποθέσεις με εμπόριο κοκαΐνης αλλά και πολιτικά εγκλήματα, στα τέλη της δεκαετίας του ‘30. Εμφανίστηκε το 1989, στο μυθιστόρημα Death by Misadventure της αυστραλέζας Kerry Greenwood και δεν έχει καμία σχέση με την αγγλίδα «συνάδελφό» της. Είναι νέα, όμορφη, σέξυ, χωρίς αναστολές και με αγάπη στο αλκοόλ. Ταυτόχρονα είναι έξυπνη και δυναμική, ριψοκίνδυνη, γρήγορη και αποτελεσματική, βρίσκεται πάντα δυο βήματα μπροστά από την αστυνομία. Ξέρει να πιλοτάρει αεροπλάνο, οδηγεί αυτοκίνητο, καπνίζει, φορά συχνά παντελόνια κι αλλάζει εραστές με τη συχνότητα που αλλάζει καπέλλα. Η μεγαλύτερη διαφορά της, όμως, από τη Miss Marple είναι στον τρόπο με τον οποίο φτάνει στη λύση του εγκλήματος. Ενώ η Miss Marple παρατηρεί και συχνά συνεργάζεται με τους συγχωριανούς της, η Phryne επιλύει το πρόβλημα δια της μεθόδου «όταν απορρίψεις όλες τις πιθανότητες, αυτό που μένει είναι η αλήθεια». Τα βιβλία της Greenwood έγιναν τηλεοπτική σειρά με τίτλο Miss Fisher’s Murder Mysteries, με την Essie Davis να υποδύεται υποδειγματικά την Phryne Fisher.

Η P. D. James μας έχει δώσει δυο εξαιρετικούς χαρακτήρες, στο χώρο των ερευνητών: τον επιθεωρητή της αστυνομίας Adam Dalgliesh και την Cordelia Gray, ιδιωτική αστυνομικό. Η James είναι η πρώτη συγγραφέας σύγχρονου αστυνομικού μυθιστορήματος, στο οποίο ο ντετέκτιβ είναι γυναίκα. Επειδή, όμως, η Cordelia Gray εμφανίζεται μόνο σε δύο μυθιστορήματα (An Unsuitable Job For A Woman – 1972, The Skull Beneath The Skin – 1982), η πρωτιά αυτή δεν έχει αναγνωριστεί ευρέως στην James.

Όπως συμβαίνει και με τους πρωταγωνιστές των Hammett, Chandler και Spillane, η Cordelia είναι ξεκομμένη από την κοινωνία και ο ρόλος της ως ντετέκτιβ αμφισβητείται συχνά. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, όταν ο συνεταίρος της αυτοκτονεί, αφήνοντάς την μοναδική κάτοχο του γραφείου ερευνών που διατηρούσαν, οι αστυνομικοί -κατά τη διεξαγωγή της έρευνας για την αυτοκτονία του- παίρνουν ως δεδομένο ότι η Cordelia ήταν η γραμματέας του. Ακόμα και οι γυναικείοι χαρακτήρες του έργου διατηρούν επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητα της Cordelia και για την ικανότητά της να επιτύχει σ’ αυτό το επάγγελμα. Και όταν τα καταφέρνει εκπλήσσει τους πάντες.

Το βιβλίο έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τις φεμινίστριες , οι οποίες χρειάστηκε να περιμένουν δέκα χρόνια για να δουν την Cordelia σε νέες περιπέτειες. Το δεύτερο αυτό βιβλίο τις απογοήτευσε οικτρά, καθώς η Cordelia εμφανίζεται εντελώς ακατάλληλη για τη δουλειά του ντετέκτιβ. Μάλιστα, αυτό γίνεται απόλυτα κατανοητό στο τέλος του βιβλίου, όπου η υπόθεση που την περιμένει είναι η εύρεση μιας χαμένης γάτας! Ο Nicola Nixon, μελετητής του έργου της P.D. James, υποστηρίζει ότι η απαξίωση της Cordelia από τη δημιουργό της, οφείλεται στις αποστάσεις που κρατούσε η ίδια η James από το φεμινιστικό κίνημα.

Οι ιστορίες της Cordelia Grayέγιναν τηλεοπτική σειρά το 1997, με την Helen Baxendale στον ομώνυμο ρόλο.

Μια άλλη, ιδιαίτερα γνωστή και επιτυχημένη λογοτεχνική ιδιωτική ερευνήτρια (τουλάχιστον σε όλον τον κόσμο πλην, της πατρίδας της, της Botswana!), είναι η Precious Ramotswe, δημιούργημα του Alexander McCall Smith, που απέχει περισσότερο από κάθε άλλη ηρωίδα οποιουδήποτε συγγραφέα, από το πρότυπο της γυναίκας-ντετέκτιβ. Η Precious είναι μια εύσωμη, λίγο κωμική, ευχάριστη κυρία, η οποία διατηρεί ένα ιδιωτικό γραφείο ερευνών στην πόλη Gaborone της Botswana. Παρά το παρουσιαστικό της που αποπροσανατολίζει, έχει κρυφά χαρίσματα: είναι ιδιαίτερα έξυπνη, εξαιρετικός κριτής χαρακτήρων, μια φωτεινή πηγή θετικής ενέργειας μέσα σε ένα μάλλον καταθλιπτικό περιβάλλον. Η Precious, μια θεία που όλοι θα θέλαμε να είχαμε, λύνει μυστήρια και φόνους, εντοπίζει εξαφανισμένα πρόσωπα και κλεμμένα αντικείμενα με έναν τρόπο αποτελεσματικό, γοητευτικό και αξιολάτρευτο. Αγαπά τη Βασίλισσα και τον Nelson Mandela καθώς και τον πολιτικό Seretse Khama, ο γιος του οποίου είναι ο σημερινός Πρόεδρος της Botswana.

Η τηλεοπτική σειρά του BBC The No 1 Ladies’ DetectiveAgency (2008-2009) αποτελεί την τηλεοπτική μεταφορά των βιβλίων του McCall Smith, με την Jill Scott στον ρόλο της Precious.

To 2004, σε ηλικία 50 ετών, πεθαίνει ένας Σουηδός συγγραφέας και δημοσιογράφος, παγκοσμίως άγνωστος. Θα γίνει ακριβώς το αντίθετο όταν, μετά τον θάνατό του, δημοσιευτούν τρία μυθιστορήματα που αποτελούν την Τριλογία Millenium. Μιλώ, φυσικά, για τον Stieg Larsson, τη νιφάδα που οδήγησε στην χιονοστιβάδα των σκανδιναβών συγγραφέων αστυνομικής λογοτεχνίας, την τελευταία δεκαετία.

Ηρωίδα και των τριών μυθιστορημάτων που απαρτίζουν την τριλογία του (Το κορίτσι με το τατουάζ, Το κορίτσι που έπαιζε με τη φωτιά και Το κορίτσι στη φωλιά της σφήκας) είναι η φυσική κοκκινομάλα Lisbeth Salander που, όμως, βάφει τα μαλλιά της μαύρα. Χλωμή και υπερβολικά αδύνατη, με τρυπημένη μύτη και φρύδια, με πολλά τατουάζ και χάκερ ολκής. Με προβληματική παιδική ηλικία, είναι μοναχική, με προβλήματα επικοινωνίας και αντικοινωνική. Ο ίδιος ο Larsson είχε πει πως είναι η ενήλικη Πίπη Φακιδομύτη. Έχει μια προβληματική σχέση με έναν ερευνητή/δημοσιογράφο και σε όλο το έργο επικρατεί η άποψή του ότι η Liesbeth πάσχει από το σύνδρομο Asperger. Συνωμοσίες, κατασκοπία, δράση είναι τα χαρακτηριστικά των τριών μυθιστορημάτων, που έγιναν αντίστοιχες κινηματογραφικές ταινίες. Την Lisbeth Salander υποδύθηκε πειστικά η Noomi Rapace. To trailer που ακολουθεί είναι από την τρίτη και τελευταία ταινία.

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρω και την V. I. Warshawski, ιδιωτική ντετέκτιβ από το Σικάγο, ηρωίδα της Sara Paretsky. Η Warshawski είναι κόρη αστυνομικού, διπλωματούχος νομικός (εργάστηκε για ένα διάστημα στην εισαγγελία του Σικάγο), διαζευγμένη, χωρίς παιδιά.

Η Warshawski ασχολείται συνήθως με υποθέσεις δολοφονίας υψηλόβαθμων στελεχών. Είναι μια ψηλή, αθλητική καστανή γυναίκα, που τρέχει για να κρατιέται σε φόρμα, ξέρει καράτε και συχνά εμπλέκεται σε –σώμα με σώμα- μάχες με τους αντιπάλους της. Έχει πάντα επάνω της το ενιάσφαιρο, ημιαυτόματο Smith & Wesson της. Είναι οξύθυμη, σαρκαστική και με μεγάλη αυτοπεποίθηση. Προτιμά να ντύνεται με αθλητικά φανελάκια, τζην και αθλητικά παπούτσια αλλά αισθάνεται το ίδιο καλά με ακριβό ντύσιμο και ψηλά τακούνια, όταν το καλούν οι περιστάσεις. Κοιμάται γυμνή. Αγαπά την Όπερα και την κλασική μουσική και όταν έχει στρες παίζει πιάνο και τραγουδά άριες. Διατηρεί τη γραμμή της παρά τα λουκούλλεια γεύματα που καταναλώνει, συνοδεύοντάς τα με καλό κρασί.

Είναι ηρωίδα 13 μυθιστορημάτων και αρκετών διηγημάτων. Στον κινηματογράφο την ενσάρκωσε η Kathleen Turner, στην ταινία V. I. Warshawski του 1991.

Συνεχίζεται