Ποιος είναι ο Stanley Cohen

της Δήμητρας Μερκούρη

και του Κων/νου Λεϊμονή,

ασκ. δικηγόρων

Ο Stanley Cohen γεννήθηκε τη δεκαετία του 1940 και μεγάλωσε στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής. Σπούδασε Κοινωνιολογία στο πανεπιστήμιο του Witwatersrand και πήρε το διδακτορικό του από το London School of Economics, όπου εργαζόταν ως κοινωνικός λειτουργός από το 1963. Δίδαξε στα πανεπιστήμια του Durham, του Εssex, και στο LSE στην Αγγλία, αλλά και στο πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ (Διευθυντής στο Ινστιτούτο Εγκληματολογίας), αφού ζει στο Ισραήλ από το 1980. Είναι επίτιμος διδάκτορας κοινωνιολογίας του LSE. Εργάζεται, παράλληλα, σε οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων σχετικά με την Ισραηλινο-Παλαιστινιακή διένεξη. Ως συγγραφέας ασχολείται ιδιαίτερα με ζητήματα εγκληματολογίας. Έγινε γνωστός με το έργο του ‘Folk Devils and Moral Panics’ (1972) στο οποίο αναφέρθηκε στην έννοια του ‘ηθικού πανικού’. Το βιβλίο του θεωρείται το σημαντικότερο έργο στον τομέα της βρετανικής εγκληματολογίας τα τελευταία χρόνια. Το βιβλίο States of Denial παρουσιάζει την πιο πρόσφατη θεωρία του (2001).

Στο συγκεκριμένο άρθρο μας θα ασχοληθούμε με τις κυριότερες θεωρίες του Stanley Cohen και τα βασικά τους σημεία: πρώτα θα αναφερθούμε στη θεωρία του ηθικού πανικού, και στη συνέχεια σε αυτή της κατάστασης άρνησης.

«Folk Devils and Moral Panics’ (θεωρία του ηθικού πανικού)

Δημοσιεύτηκε το 1972 και στηρίχθηκε στη διδακτορική του διατριβή (1967-1969).

Ο Stanley Cohen στο βιβλίο του «Folk Devils and Moral Panics» τόνισε πως οι κοινωνίες διέρχονται περιόδους ηθικού πανικού, κατά τις οποίες επικρατεί αναστάτωση και προβληματισμός. Πιο συγκεκριμένα, μία κατάσταση, ένα επεισόδιο, ένα πρόσωπο ή μια ομάδα προσώπων μπορεί να χαρακτηρίζονται ως απειλή για τις κοινωνικές αξίες και τα συμφέροντα. Η φύση τους παρουσιάζεται με ένα συγκεκριμένο, στερεοτυπικό τρόπο από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και άτομα έχοντα κύρος και εξουσία (πολιτικοί, εκδότες, εκπρόσωποι της εκκλησίας κ.α.) αναλαμβάνουν να προστατεύσουν τις ηθικές αξίες της κοινωνίας, την ίδια στιγμή που διάφοροι ειδικοί επί τους θέματος, οι οποίοι απολαμβάνουν την εκτίμηση του κοινωνικού συνόλου, διατυπώνουν τις εκτιμήσεις τους προτείνοντας λύσεις, προκειμένου να λάβει χώρα κάποια δράση.

Ο ηθικός πανικός στην ουσία είναι μία αντίδραση, η οποία βασίζεται στη λανθασμένη και υπερβολική αντίληψη ότι η συμπεριφορά κάποιων μελών της κοινωνίας –συνήθως μιας μειονότητας, ή των μελών κάποιας υποκουλτούρας- θεωρείται τόσο προβληματική και τόσο επικίνδυνη (αποκλίνουσα) για τη διατήρηση της υφιστάμενης κοινωνικής δομής, ώστε κρίνεται επιτακτικές η τιμώρηση των ενόχων και η αποκατάσταση της προκληθείσας ζημίας. Ο όρος πανικός ουσιαστικά αντικατοπτρίζει τα σύμφωνα με τη θεωρία αυτή προκαλούμενα συναισθήματα, δεδομένης της έντασης που τα διακρίνει. Ειδικότερα, πρόκειται για συναισθήματα φόβου, τρόμου, ανησυχίας, εχθρότητας καθώς και για μία πολύ ισχυρή αίσθηση πως ό,τι συμβαίνει, αντίκειται στους υφιστάμενους ηθικούς κανόνες.

Ως αποκλίνουσα γίνεται αντιληπτή η συμπεριφορά, η οποία είναι ευρύτατα κατακριτέα και καταδικαστέα και η οποία συνεπάγεται εχθρότητα ή και τιμωρία από τους άλλους. Παρατηρούμε, δηλαδή, πως η απόκλιση δεν προσδιορίζεται από την ποιότητα της πράξης που έχει λάβει χώρα, αλλά από τη φύση της αντίδρασης των άλλων μελών της κοινωνίας στα οποία έχει επίπτωση η πράξη αυτή. Οι έχοντες αποκλίνουσα συμπεριφορά αντιμετωπίζονται ως αποδιοπομπαίοι τράγοι, τοποθετούνται στο περιθώριο και τα συναισθήματα που υφίστανται γι’ αυτούς από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας είναι έντονα αρνητικά. Τα στερεότυπα τα οποία επιστρατεύονται στις περιπτώσεις αυτές, βοηθούν τα μέλη της κοινωνίας να θεωρούν πως η καταδίκη της αποκλίνουσας συμπεριφοράς είναι κάτι το αναγκαίο. Εάν ένα άτομο είναι μέλος μίας ανεπιθύμητης και περιθωριοποιημένης κατηγορίας, η εχθρότητα εναντίον του όχι μόνο θα πρέπει να αναμένεται, αλλά να επιβάλλεται.

Η θεωρία της κατάστασης άρνησης:
States of Denial – Knowing about atrocities and suffering

«Η άρνηση είναι ένας μηχανισμός που προστατεύει τον εαυτό από μία ενοχλητική πραγματικότητα, η αναγνώριση της οποίας θα απαιτούσε δράση».

Ο Stanley Cohen  στο έργο του «States of Denial: Knowing about atrocities and suffering» προσπαθεί να εξηγήσει γιατί ορισμένοι άνθρωποι και μάλιστα σε μεγάλο ποσοστό αρκετές φορές, εθελοτυφλούν μπροστά στις κακές πράξεις και τις ωμότητες που διαπράττονται με τη σιωπηρή συναίνεσή τους, ή ακόμη χειρότερα, προβαίνουν σε αυτές υποβαθμίζοντας το γεγονός ως κάτι το ασήμαντο, αρνούμενοι να αποδεχτούν τις άμεσες και επιζήμιες συνέπειές του, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για έγκλημα. Αυτή η άρνηση παραδοχής, ότι πρόκειται για  μια παρεκκλίνουσα και ως επί το πλείστον εγκληματική συμπεριφορά (συμπεριλαμβανομένης και της αδράνειας), αναλύεται σε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του ιδίου. Το States of Denial: Knowing about atrocities and suffering το 2001 κέρδισε το βραβείο της American Society of Crominology, όπως επίσης και το βραβείο της Βρετανικής Ακαδημίας και αποτελεί το πιο πρόσφατο έργο και θεωρία του Stanley Cohen.

Πολλές κοινές σε όλους φράσεις αποτελούν διαφορετικές εκφάνσεις άρνησης συνειδητοποίησης ή παραδοχής της παρανομίας ή της βιαιότητας, κατά τον συγγραφέα και θεωρητικό επιστήμονα Stanley Cohen, όπως ότι ο τάδε ή ο δείνα: «δεν θέλει να ξέρει, φορά παρωπίδες, βλέπει αυτό που θέλει να δει, κάνει ότι δεν βλέπει, κρύβεται πίσω από το δάχτυλό του». Απλά παραδείγματα; Οι αλκοολικοί που αρνούνται να αναγνωρίσουν την κατάστασή τους, άνθρωποι που βάζουν στο περιθώριο τις όποιες υποψίες έχουν για την απιστία του/της συντρόφου τους, η σύζυγος η οποία δεν προσέχει ότι ο άντρας της και πατέρας της κόρης τους βιάζει την τελευταία. Όλοι οι παραπάνω άνθρωποι βρίσκονται σε άρνηση, μάλλον καλύτερα, σε κατάσταση άρνησης.

Από την οικογένεια ο Cohen δεν διστάζει να μεταπηδήσει στην ίδια την κυβέρνηση αναφέροντας ότι οι κυβερνήσεις αρνούνται την ευθύνη τους για τις βιαιότητες τις οποίες προκαλούν και ότι τα τρίτα κράτη – παρατηρητές αρνούνται την ευθύνη τους (αδρανούν εσκεμμένα τις περισσότερες φορές) να παρέμβουν υπέρ του μέρους των αδυνάτων (βλ. γενοκτονία στη Ρουάντα, δολοφονίες «παιδιών του δρόμου» στη Βραζιλία, παιδιά που πεθαίνουν από πείνα στη Σομαλία, ένας κατεστραμμένος πολιτισμός του Ιράκ, βιασμοί γυναικών ως μέρος στρατηγικής πολιτικής στα Βαλκάνια, κ.ο.κ.). Το βιβλίο, μάλιστα, δείχνει πώς οργανωμένες βιαιοπραγίες (που μπορούν να πιάσουν ακόμη και τα όρια εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας), όπως το Ολοκαύτωμα ή άλλες γενοκτονίες και βασανιστήρια δεν γίνονται αποδεκτές από τους δράστες αλλά και από τρίτους – παρατηρητές (μη συμμέτοχους στο έγκλημα/βιαιότητα, που βλέπουν εκ του ασφαλούς και δεν κάνουν απολύτως τίποτα για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης).

Μέσα από τις διάφορες καταστάσεις άρνησης τα άτομα μιας κοινωνίας, εντός των οποίων και οι πολιτικοί, αποφεύγουν να βρεθούν σε ασύμφορες πραγματικότητες, σε καταστάσεις δηλαδή από τις οποίες προσπαθούν να ξεγλιστρήσουν με τον λιγότερο επώδυνο τρόπο, αν όχι εντελώς ανώδυνο, όταν μάλιστα στην τελευταία αυτή περίπτωση (ανώδυνη αποφυγή ευθύνης) είναι εφικτή η πλήρης αδιαφορία και επιπροσθέτως χωρίς κανένα προσωπικό κόστος. Επομένως, η άρνηση του Stanley Cohen δεν είναι τίποτε άλλο παρά διάφοροι τρόποι αποφυγής που κατασκευάζουμε, για να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας από αυτό που δεν θέλουμε απλώς να ξέρουμε ή να ξέρουμε περαιτέρω.

Εστιάζοντας στους δράστες των βιαιοπραγιών, από την περίπτωση της Ναζιστικής Γερμανίας έως το Άπαρχάιντ της Νότιας Αφρικής, ο Cοhen σημειώνει τους παρακμιακούς ηθικά τρόπους με τους οποίους οι περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να συμμορφωθούν με τις Αρχές και την εξουσία.

Λίγο πιο συγκεκριμένα. Ο Cohen στο States of Denial επικεντρώνεται στην κατάσταση άρνησης στην οποία βρίσκεται κάθε άνθρωπος  – αλλά και κατ’ επέκταση κάθε θεσμός, οργανισμός, ομάδα, κράτος – μπροστά στη θέαση του κακού (άσκηση βίας, αδικία, ενέργεια που προσβάλλει τη ζωή ενός ανθρώπου ή ενέργεια κατά της φύσης/περιβάλλοντος). Ξεχωρίζει την άρνηση ως προς το επίπεδο συνειδητότητας σε: 1. Άρνηση ασυνείδητη: το άτομο αρνείται να αναγνωρίσει μια πραγματικότητα που είναι επώδυνη, 2. Άρνηση συνειδητή: ψέμα ή παραποίηση της αλήθειας, 3. Το σημείο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου: μία κατάσταση στην οποία υπάρχει συνείδηση μιας πραγματικότητας αλλά το άτομο επιλέγει να την αγνοεί, γιατί αυτό είναι βολικότερο.

Υπάρχουν για τον συγγραφέα τρεις κυρίως τρόποι άρνησης. Πρώτον, το άτομο αρνείται ένα γεγονός ή τη γνώση επί ενός γεγονότος. Δεύτερον, η άρνηση εντοπίζεται στην ερμηνεία του γεγονότος, δίνοντας (το άτομο) απλουστευτικές ερμηνείες ή μετονομάζοντας γεγονότα και πράξεις, όπως για παράδειγμα: «Πίνω, αλλά δεν είμαι αλκοολικός» ή «δεν ήταν κανονικός βιασμός». Τρίτον, μπορεί το γεγονός και η ερμηνεία του να είναι παραδεκτά, αλλά η άρνηση εδώ αφορά τις συνέπειες που τα παραπάνω επιφέρουν. Η άρνηση αυτή εκλογικεύει και δίνει την αίσθηση ότι δεν υπάρχει λόγος για δράση.

Ποιος όμως αρνείται; Ο  Cohen απαντά: Αρχικά το άτομο. Μπορεί όμως μία άρνηση να ενδύεται το πέπλο της κρατικής επισημότητας. Αυτή η τελευταία άρνηση είναι δημόσια, συλλογική και απόλυτα οργανωμένη. Τέλος, μεταξύ της ατομικής και της επίσημης υπάρχει η «πολιτισμική» άρνηση. Είναι η άρνηση απέναντι στην  πραγματικότητα μιας ολόκληρης κοινωνίας ή ομάδας, η οποία, αν και δεν είναι μεθοδευμένη, υπακούει σε κανόνες απόκρυψης της αλήθειας. Η συγκεκριμένη αλήθεια αποτελεί «ταμπού» για την κοινωνία αυτή.

Τέλος, ως προς αυτόν που αρνείται, ο Cohen ισχυρίζεται ότι μπορεί να είναι: α. θύμα μιας κατάστασης, την οποία και δεν παραδέχεται (αρνείται), β. θύτης – βασανιστής: όπου συνήθως αρνείται τη σημασία των πράξεων που διαπράττει ή διέπραξε και γ. παρατηρητής – θεατής – τυχαίος παρευρισκόμενος. Εδώ έχει σημασία να αναφερθεί μία περαιτέρω διάκριση που κάνει ο συγγραφέας και θεωρητικός στους παρατηρητές. Τους χωρίζει λοιπόν σε τρεις κατηγορίες. α. Σε άμεσους: κάτι συμβαίνει δίπλα τους, γύρω τους, στη χώρα τους, β. σε εξωτερικούς: κάτι συμβαίνει σε άλλη χώρα αλλά μπορούν να είναι ενήμεροι και γ. στα παριστάμενα κράτη / κράτη παρατηρητές.

O Cohen αναφέρεται και στη δράση της άρνησης. Ένας τρόπος δράσης της είναι η εκλογίκευση μιας πράξης ή μιας κατάστασης. Το «κακό» (άσκηση βίας, αδικία, ενέργεια που προσβάλλει τη ζωή ενός ανθρώπου ή ενέργεια κατά της φύσης/περιβάλλοντος) σταδιακά γίνεται αποδεκτό ως φυσικό επακόλουθο ή ακόμη και ως καλό. Δίνονται ερμηνείες, δικαιολογίες, επιχειρήματα με σκοπό την απαλλαγή από την ενοχλητική γνώση. Ο κατήγορος μετατρέπεται σε κατηγορούμενο. Όλα τα παραπάνω μπορεί να προέρχονται από την πλευρά του θύματος, του θύτη ή και του παρατηρητή.

Η αλυσίδα ενδυνάμωσης που οδηγεί σε δράση (όπως τη χρησιμοποιεί η Διεθνής Αμνηστία για τα επιχειρήματά της), σημειώνει ο ίδιος ο Cohen, αποτελείται από τρεις συνδέσεις: 1. «Κάτι μπορεί να γίνει», 2. «Μπορούμε να το κάνουμε», 3. «Μπορείς εσύ να κάνεις τη διαφορά: να τι μπορείς να κάνεις» (και ακολουθούν συγκεκριμένες προτάσεις δράσης). Τέλος, αναφέρεται σε αυτό που θεωρεί αντίθετο της άρνησης, την αναγνώριση. Παρά το γεγονός ότι η άρνηση, πάντως, στις μέρες μας παίρνει όλο και πιο περίπλοκες μορφές που την ισχυροποιούν, ο Cohen θέλει να δώσει ένα αισιόδοξο μήνυμα. Η δύναμη των εικόνων που δείχνουν την αλήθεια είναι μεγάλη και οι άνθρωποι δεν τις κοιτούν με αδιαφορία. Μέσω των εικόνων θα ακολουθήσει η αναγνώριση και ως επακόλουθο η δράση και η εμπέδωση της δικαιοσύνης.

Αυτό το πολύ σημαντικό έργο του Stanley Cohen συχνά αφήνει τα θέματα που θίγει ανοιχτά, θέτει ερωτήματα που δεν απαντά ξεκάθαρα και αναφέρεται σε ζητήματα χωρίς να τα αναλύει και να τα αναπτύσσει περαιτέρω. Ωστόσο, το States of Denial δίνει παράλληλα πολλές ζωντανές εικόνες για την άρνηση και μπορεί να αποτελέσει σημείο εκκίνησης για παραπάνω σκέψη και εμβάθυνση σε αυτό το, πάντα επίκαιρο, θέμα.

Δημοσιεύσεις του ιδίου:
Δεκαετία 1970
• Cohen, S. (ed) (1971) Images of Deviance Harmondsworth: Penguin
• Cohen, S. (1971) «Directions for Research on adolescent group violence and vandalism», British Journal of Criminology, 11(4): 319-340
• Cohen, S. (1971) «Protest, unrest and delinquency: convergences in labels or behaviour?» Paper given to the International Symposium on Youth Unrest, Tel Aviv 25-27 October
• Cohen, S. (1972) Folk Devils and Moral Panics, London: MacGibbon and Kee
• Cohen, S. (1972) «Breaking out, smashing up and the social context of aspiration» In: Riven, B. (ed) Youth at the Beginning of the Seventies, London: Martin Robertson
• Taylor, L. & Cohen, S. (1972) Psychological Survival: the Experience of Long Term Imprisonment, Harmondsworth: Penguin
• Cohen, S. & Taylor, Laurie (1976) «Escape attempts: the theory and practice of resistance in everyday life»
• Cohen, S. (1979) «The punitive city: notes on the dispersal of social control», Contemporary Crises, 3(4): 341-363
Δεκαετία 1980
• Cohen, S. (1981) «Footprints on the Sand: A Further Report on criminology and the sociology of deviance in Britain» In: Fitzgerald, M., McLennan, G. & Pawson, J. (eds) Crime and Society: Readings in History and Theory, London: Routledge and Kegan Paul pg.240
• Cohen, S. (1985) Visions of Social Control: Crime, Punishment and Classification, Polity Press
• Cohen, S. (1988) Against Criminology. New Brunswick, NJ: Transaction Books
Δεκαετία 1990
• Cohen, S. (1991) «Talking about torture in Israel», Tikkun, 6(6): 23-30, 89-90
• Cohen, S. (1993) «Human rights and crimes of the state: the culture of denial», Australian and New Zealand Journal of Criminology, 26(2): 97-115
Δεκαετία 2000
• Cohen, S. (2001) «States of Denial: Knowing about Atrocities and Suffering», Polity Press

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αλεξιάδης Σ., Εγκληματολογία, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2004

Cohen, S. 2001. States of Denial: Knowing About Atrocities and Suffering. Κέμπριτζ:Polity Press
Cohen, S. 1996. Government Responses to Human Rights Reports: Claims, Denials and Counterclaims. Στο: Human Rights Quarterly. Vol.18, No.3 (Aug.1996), σσ.517-543

Olick. J. 2002. Review (Untitled). Στο: The American Journal of Sociology. Vol.107, No.4 (Jan.2002), σσ.1134-1135 Schlink, B. 1998.

Hopkins Burke, R. (2001) An Introduction to Criminological Theory, Cullompton: Willan pg.154

Polity press: http://www.polity.co.uk/

www.guardian.co.uk

Δημοσιεύτηκε στο Τεύχος 14 του The Art of Crime