Μεταθανάτιες φωτογραφίες

Της Νίνας Κουλετάκη

Ήδη από την εμφάνιση του ανθρώπου στη γη, γεννήθηκε και η επιθυμία του να απαθανατίσει, μέσω της εικόνας, τον εαυτό του και τα αγαπημένα του πρόσωπα. Οι βραχογραφίες των προϊστορικών χρόνων αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Με την πάροδο των αιώνων τη δυνατότητα αυτή είχαν μόνο οι ευγενείς και εύπορες οικογένειες καθώς, μόνο αυτές, είχαν τη δυνατότητα να πληρώνουν τα πορτραίτα που τους έφτιαχναν οι ζωγράφοι.

Η εφεύρεση της δαγκεροτυπίας το 1839 έδωσε τη δυνατότητα σε όλους σχεδόν να αποκτήσουν το δικό τους πορτραίτο. Το δυσβάσταχτο κόστος του να ποζάρουν για κάποιο ζωγράφο αντικαταστάθηκε από το εύκολα αντιμετωπίσιμο ποζάρισμα στην πρώιμη φωτογραφική μηχανή. Η μεσαία τάξη είχε πλέον τη δυνατότητα όχι μόνο να απαθανατίζει τα ζώντα μέλη της, αλλά και τα νεκρά. Την εποχή αυτή κάνουν την εμφάνισή τους οι μεταθανάτιες φωτογραφίες, κυρίως βρεφών και μικρών παιδιών, όχι τόσο ώστε να υπενθυμίζουν τη θνητότητα του ανθρώπου αλλά -κυρίως- για να κρατήσουν για πάντα οι οικογένειες την εικόνα του προσφιλούς τους νεκρού.

Κατά την βικτωριανή εποχή, οι δείκτες της παιδικής θνησιμότητας ήταν εξαιρετικά υψηλοί. Βρέφη πέθαιναν μέρες ή και ώρες μετά τη γέννησή τους και η μεταθανάτια φωτογράφηση ήταν ο μόνος τρόπος για να έχουν οι γονείς την εικόνα του παιδιού τους. Στην πραγματικότητα, ήταν η μόνη εικόνα. Οι μεταθανάτιες φωτογραφίες γνώρισαν μεγάλη άνθιση κατά τον 19ο αιώνα, για να “πεθάνουν” με την ευρεία χρήση των φωτογραφικών μηχανών.

Οι πρώτες μεταθανάτιες φωτογραφίες απεικονίζουν συνήθως το πρόσωπο ή και ολόκληρο το σώμα του νεκρού, σπάνια όμως το φέρετρο. Το υποκείμενο ήταν στημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να μοιάζει βυθισμένο σε ύπνο, στο κρεβάτι ή ακόμα και σε μια πολυθρόνα. Τα παιδιά φωτογραφίζονταν συνήθως ξαπλωμένα σε κάποιον καναπέ ή στην κούνια τους, συχνά με το αγαπημένο τους παιχνίδι δίπλα, ή και στην αγκαλιά των γονιών τους (συνήθως τα βρέφη και τα πολύ μικρά παιδιά). Οι ενήλικες τοποθετούνταν κυρίως σε καρέκλες ή σε ειδικά κατασκευασμένα πλαίσια. Οι ανθοσυνθέσεις ήταν ένας πολύ συνηθισμένος διάκοσμος των μεταθανάτιων φωτογραφιών.

Φυσικά, οι συγγενείς θα προτιμούσαν να έχουν την εικόνα του αγαπημένου τους ζωντανού. Έτσι, ήταν συχνό το φαινόμενο οι νεκροί να φωτογραφίζονται με ανοιχτά μάτια ή να επιχρωματίζει ο φωτογράφος τα μάγουλά τους με ένα ελαφρύ ροζ χρώμα.

Με την πάροδο των ετών η προσπάθεια αυτή θεωρήθηκε μάταιη και άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους οι φωτογραφήσεις με το υποκείμενο στο φέρετρο.

Η μεταθανάτια φωτογραφία επιβιώνει και στις μέρες μας, με άλλη όμως μορφή και για άλλους λόγους. Έχουμε τις φωτογραφήσεις που γίνονται στα νεκροτομεία και στις σκηνές ατυχημάτων ή εγκλημάτων, τις φωτογραφήσεις στους τόπους εκτέλεσης στις χώρες που εφαρμόζουν ακόμα τη θανατική ποινή κ.λ.π. Όμως αυτές είναι για αστυνομικούς, ιατρικούς και νομικούς λόγους και καμία σχέση δεν έχουν με τα αίτια της πρώιμης μεταθανάτιας φωτογράφησης.

Θύματα πυρκαϊάς, πριν την αναγνώριση από τους συγγενείς.

Στο νεκροτομείο

Μετά την εκτέλεση

Η μεταθανάτια φωτογραφία έχει αποτελέσει την έμπνευση για πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες. Ενδεικτικά αναφέρω τον Andres Serrano και την αμφιλεγόμενη σχετική σειρά φωτογραφιών του, στην οποία φωτογραφίζει τα πτώματα θυμάτων βίαιων θανάτων, σαν να ήταν πορτραίτα.

Andres Serrano

Γνωστός για τις μεταθανάτιες φωτογραφίες του, αν και σε εντελώς διαφορετικό πεδίο, είναι και ο Enrique Metinides, φωτογράφος εφημερίδας ο οποίος, αν και φωτογραφίζει θύματα του αστυνομικού δελτίου στην πόλη του Μεξικό, το κάνει με έναν τέτοιο τρόπο ώστε, παρά το αποτρόπαιο του θεάματος να καταφέρνει να έχει και ένα αισθητικό αποτέλεσμα. Έτσι, πολλές γκαλερί και αίθουσες τέχνης, έχουν φιλοξενήσει κατά καιρούς τη δουλειά του.

Enrique Metinides

Ακόμη πιο αμφιλεγόμενος από τους προηγούμενους είναι ο Joel-Peter Witkin, ο οποίος χρησιμοποιεί πτώματα, ή μέλη πτωμάτων, ως αντηρίδες στις μακάβριες φωτογραφικές του συνθέσεις.

Joel-Peter Witkin

Τέλος,  η ιρλανδέζα φωτογράφος Maeve Berry έχει εδραιώσει τη φήμη της με τις φωτογραφίες σωμάτων που καίγονται στο κρεματόριο, κατά τη διάρκεια της τελετής καύσης, δημιουργούντας έτσι, κυριολεκτικά, την “τελική” εικόνα.

Maeve Berry